KUR’ÂN’I (MUSHÂF İÇİ) ANLAMA İLİMLERİ

KURAN İlİMLERİ

Kur’ân, yalnızca bir ibadet rehberi veya hukuki metinler toplamı olmayıp, derin bir bilgi kaynağı yapısına sahip, çok katmanlı bir bilgi ve anlam sistemidir.

Bu sistem, sözün, üslubun, hitabın ve kelimelerin her birinin bilinçli şekilde yerleştirilmesiyle insan aklını, ruhunu ve vicdanını hedefler.

Kur’ân’ı anlama ve yorumlama sürecinde, klasik İslâm ilimlerinden esinlenerek geliştirilen 22 ayrı ilim, okuyucuya metnin hem zahiri hem batıni yönlerini kavrama imkânı verir.

Bu ilimler, soru sanatı, hitabın yön değiştirmesi, söz dizimindeki öncelik ve gecikmeler, özel-genel ilişkisi, mutlak-kayıtlı hükümler, kapalı-açık anlatım, sözün ve anlamın derinliği, tekrarlama, kinaye ve ihâm gibi farklı boyutlarıyla Kur’ân’ı bütüncül bir şekilde anlamayı sağlar.

Her bir ilim, yalnızca dil ve üslup inceliğini değil, aynı zamanda Kur’ân’ın mesajının evrenselliğini, zamansız ve mekânsız doğasını ortaya koyar.

Bu çalışmada, söz konusu 22 ilim hem klasik literatür referanslarıyla hem de güncel Türkçe karşılıklarıyla ele alınmakta ve okuyucunun Kur’ân’ı kavrama derinliğini artırması hedeflenmektedir.

Bu liste, Kur’ân’ı anlamaya yönelik 22 ayrı ilmî alanın özetini sunmaktadır. Her bir alan, 15 maddeyle kısaca ifade edilmiştir; ancak gerçekte her madde, kendi başına detaylı araştırmalar ve yüzlerce alt konu içeren kapsamlı bir ilmî çalışmayı gerektirir. Dolayısıyla burada verilen maddeler, aslında çok daha geniş bir bilgi ve çalışma evreninin yalnızca temel bir görünümünü oluşturmaktadır.

1. İlmü’l-İstifhâm (Soru Sanatı ve Çeşitleri İlmi)

  • Tekdir istifhâmı (Azarlayıcı soru)

  • Takrir istifhâmı (Kabul ettirici soru)

  • Tevbih istifhâmı (Paylayıcı, ayıplayıcı soru)

  • Teşvik istifhâmı (Özendiren soru)

  • Tahkîr istifhâmı (Aşağılayıcı soru)

  • İnkâr istifhâmı (Reddetme amaçlı soru)

  • Taaccüb istifhâmı (Hayret bildiren soru)

  • Tezyîl istifhâmı (Pekiştirici ilave soru)

  • İstifhâm-ı isti‘râzî (Üsteleme amaçlı soru)

  • İstifhâm-ı inkârî ile cevabın birlikte verilmesi (Hem soru hem cevap içeren yapı)

  • Tehdid istifhâmı (Tehdit içeren soru)

  • Tahrîk istifhâmı (Harekete geçirici soru)

  • Tecâhül istifhâmı (Bilmiyormuş gibi yapılan soru)

  • İkna istifhâmı (Zihni yönlendiren soru)

  • İmtihan istifhâmı (Sınayıcı soru)

2. İlmü’l-İltifât (Hitabın Ani Yön Değiştirmesi İlmi)

  • Gâibden hitaba (Üçüncü şahıstan doğrudan muhataba geçiş)

  • Hitabtan gâibe (Doğrudan muhataptan üçüncü şahsa geçiş)

  • Müfret’ten tesniyeye (Tekilden ikiliye geçiş)

  • Tesniyeden cemaate (İkiliden çoğula geçiş)

  • Birinci şahıstan üçüncü şahsa (Ben’den o’na geçiş)

  • Üçüncü şahıstan Allah’ın doğrudan konuşmasına (İlahî konuşma geçişi)

  • Mütekellimden gâibe (Konuşandan başkasına geçiş)

  • Cemaatten müfrede (Çoğuldan tekile geçiş)

  • Hitabın meleklerden insanlara dönmesi (Muhatap değişimi)

  • Ani geçişle dinleyicinin sarsılması (Psikolojik etki kırılması)

  • Zamirin yön değiştirmesiyle anlamın derinleşmesi (Anlam şoku)

  • Rahmetten azaba geçişle uyarı (Ani tema değişimi)

  • Azaptan rahmete geçişle umut (Teselli geçişi)

  • Dua dilinden hüküm diline geçiş (Üslup dönüşümü)

  • Kıssa anlatımından doğrudan mesaja geçiş (Didaktik geçiş)

3. İlmü’t-Takdîm ve’t-Te’hîr (Söz Diziminde Öne Alma - Sona Bırakma İlmi)

  • Takdimle mânânın değişmesi (Öne alarak yeni anlam üretme)

  • Te’hîrle vurgunun değişmesi (Sona bırakarak vurgu kurma)

  • Allah’ın isminin takdim edilmesi (İlahî merkeze alma)

  • Peygamber’in takdimi (Risalet önceliği)

  • Mü’minlerin takdimi (Değer önceliği)

  • Kâfirlerin te’hîri (Aşağılama ve geri plana itme)

  • “İnnemâ” ile takdim edilenlerin hususiyeti (Sınırlayıcı vurgu)

  • Cümlenin başa alınmasıyla tehdidin artması (Psikolojik baskı)

  • Rahmet âyetlerinde takdimle kolaylık sağlanması (Yumuşatma etkisi)

  • Takdim-te’hîr ile i‘câz meydana gelmesi (Belâgat mucizesi)

  • Fiilin öne alınmasıyla hareket vurgusu (Eylem merkezlilik)

  • Failin öne alınmasıyla sorumluluk vurgusu (Özne bilinci)

  • Mef‘ûlün öne alınmasıyla sonuç vurgusu (Sonuç merkezlilik)

  • Zamanın öne alınmasıyla kader vurgusu (Zaman bilinci)

  • Mekânın öne alınmasıyla sahne kurma (Görselleştirme)

4. İlmü’l-Hâs ve’l-Âmm (Özel - Genel Anlam İlmi)

  • “Sâriku ve’s-sârikatü”deki hâs (Belirli suçluya özel hüküm)

  • “Men” ile umum (Kim olursa olsun - genelleme)

  • “Mâ” ile umum (Ne varsa - kapsam genişletme)

  • “El” takısı ile umum (Tür belirten genellik)

  • Hâs lafızla âmm mânâ (Özel kelimeyle genel hüküm)

  • Âmm lafızla hâs mânâ (Genel kelimeyle özel hüküm)

  • İstisnâ ile hâs kılma (İstisna yoluyla daraltma)

  • Şart ile hâs kılma (Koşula bağlayarak sınırlandırma)

  • Sıfat ile hâs kılma (Niteleme ile özelleştirme)

  • Hâlden hâle geçişle hâs kılma (Duruma bağlı özelleştirme)

  • Zamana bağlı hâslaştırma (Döneme özel hüküm)

  • Mekâna bağlı hâslaştırma (Yere özel hüküm)

  • Sebebe bağlı hâslaştırma (Nedene özel hüküm)

  • Topluluğa bağlı hâslaştırma (Gruba özel hüküm)

  • Sonuçla hâslaştırma (Neticeye bağlı özelleştirme)

5. İlmü’l-Mutlak ve’l-Mukayyed (Kayıtsız - Kayıtlı Hükümler İlmi)

  • “Fe’tehîrû” mutlak (Kayıtsız temizlik emri)

  • “Min gayri ikrâh” mukayyed (Zorlama olmaksızın - sınırlı)

  • “Ve’t-tâlibât” mutlak (Genel talep)

  • “Ve’l-muhsanât” mukayyed (Korunmuş kadınlarla sınırlı)

  • Namazda kıraat mutlak (Okuma serbestliği)

  • Cehri-hafî mukayyed (Sesli-sessiz okuma sınırlaması)

  • Zekât mutlak (Genel verme emri)

  • Nisab ve havl mukayyed (Miktar ve süre şartı)

  • Abdest mutlak (Genel temizlik emri)

  • Mesh müddeti mukayyed (Süreyle sınırlandırma)

  • Köle azadı mutlak (Genel özgürleştirme)

  • Kefâret-i yemîn mukayyed (Yemin kefaretiyle sınırlı)

  • Oruç mutlak (Genel oruç emri)

  • Sefer hâlinde mukayyed (Yolculukta sınırlama)

  • İtaat mutlak - masiyette mukayyed (Günahta itaat yok)

6. İlmü’l-Mücmel ve’l-Mübeyyen (Kapalı - Açıklanmış Hükümler İlmi)

  • “Salât” mücmel (Genel namaz emri)

  • Rekât sayısı mübeyyen (Ayrıntılı açıklama)

  • “Zekât” mücmel (Genel mali ibadet)

  • Nisab ve oran mübeyyen (Detaylı ölçü)

  • “Hac” mücmel (Genel ibadet emri)

  • Menâsik mübeyyen (Hac uygulamaları detaylı)

  • “Hurûmât” mücmel (Genel haramlar)

  • Mâide 3’te mübeyyen (Ayrıntılı haram listesi)

  • “El-yevme yekûnü lehünne azâbün edîm” mücmel (Kapalı azap tasviri)

  • Cehennem detayları mübeyyen (Katman katman açıklama)

  • “Mâ lâ ta‘lemûn” mücmel (Bilinmeyenler)

  • Âhiret ahvali mübeyyen (Ölüm sonrası ayrıntılar)

  • “El-âhiratü hayrun” mücmel (Genel üstünlük)

  • Cennet nimetleri mübeyyen (Ayrıntılı tasvir)

  • “İttikûllah” mücmel - takvâ dereceleri mübeyyen (Ahlâk basamakları)

7. İlmü’l-Mantûk ve’l-Mefhûm (Söylenen ve Zımnen Anlaşılan Mânâ İlmi)

  • “Lâ takrabü’s-salâte ve entüm sükârâ” mantûk (Sarhoşken yaklaşmayın - açık yasak)

→ mefhûm (Ayıkken kılabilirsiniz - zımni izin)

  • “Lâ tübâşirühünne ve hünne muhrimât” mantûk (İhramda cinsel ilişki yasağı)

→ mefhûm (İhram dışında caiz oluşu)

  • Mefhûm-i muvâfaka (Üst anlamdan alt hüküm çıkarma)

  • Mefhûm-i muhâlefet (Tersinden hüküm çıkarma)

  • Mefhûm-i şart (Şarttan doğan zımni sonuç)

  • Mefhûm-i sıfat (Nitelemeden hüküm çıkarma)

  • Mefhûm-i aded (Sayıdan sınırlama çıkarma)

  • Mefhûm-i gâye (Sınırdan hüküm çıkarma)

  • Mefhûm-i lâzım (Zorunlu yan anlam)

  • Mefhûm-i iltizâmî (Dolaylı mantık sonucu)

  • Mantûkta hükmün açık olması (Doğrudan anlam)

  • Mefhûmda hükmün dolaylı olması (Kapalı anlam)

  • Mantûk nassın zahiridir (Metnin açık yüzü)

  • Mefhûm nassın arka yüzüdür (Derin anlam katmanı)

  • Fıkhî hükümlerin yarısının mefhumdan çıkması (Dolaylı hükümler)

8. İlmü’l-Münâsebet (Âyet ve Sûreler Arası Anlamsal Bağlantı İlmi)

  • Fâtiha’dan sonra Bakara’nın başlaması (Dua-cevap ilişkisi)

  • “İyyâke na‘büdü”den sonra “İhdinâ’s-sırâta’l-müstakîm” (Kulluk-yol talebi bağı)

  • Nasr sûresinden sonra Kâfirûn sûresi (Zaferden sonra arınma)

  • Fîl sûresinden sonra Kureyş sûresi (Koruma-nimet ilişkisi)

  • Duhâ’dan sonra İnşirâh sûresi (Teselli-ferahlık bağı)

  • “Ve’l-asr”den sonra “İnne’l-insâne lefî husr” (Zaman-kayıp ilişkisi)

  • İman çağrısından sonra hüküm gelmesi (Hazırlık-sorumluluk bağı)

  • Bir âyetin önceki âyete cevap olması (Soru-cevap zinciri)

  • Sûre başının sona rücû‘ etmesi (Anlam halkası - dairesel yapı)

  • Sûre fâsılalarıyla mânâ uyumu (Son söz uyumu)

  • Kıssa sonrası hüküm gelmesi (Örnek-sonuç ilişkisi)

  • Azap sonrası rahmet gelmesi (Denge bağı)

  • Rahmet sonrası sorumluluk gelmesi (Nimet-yükümlülük bağı)

  • Tevhid sonrası ahlâk emri (İmân-davranış bağı)

  • Âyetlerin psikolojik geçişlerle bağlanması (Ruhsal akış)

9. İlmü’l-Îcâz (Az Sözle Çok Mânâ Verme - Vecizlik İlmi)

  • Bir kelimede çoklu anlam katmanı (Anlam yoğunluğu)

  • Tek cümlede hem dünya hem âhiret hükmü (Çifte yönlü mesaj)

  • Tek âyette teşri‘ + terbiye + tasvir (Hukuk, ahlâk, sahneleme birlikte)

  • “İnnâ a‘taynâke’l-kevser” (Kısalıkta sınırsız anlam)

  • “Fe’tehîrû” (Tek kelimeyle bütün temizlik türleri)

  • “Lâ ilâhe illallah” (Tek cümlede tüm tevhid öğretisi)

  • “İyyâke na‘büdü ve iyyâke nesta‘în” (Kulluk ve yardım ilişkisi)

  • “Ve’l-asr” (Zamanın tamamına yemin)

  • “Kâf. Ve’l-Kur’âni’l-mecîd” (Harf + yemin + mesaj)

  • Zelzele sûresi (Kıyametin bütünü kısa sûrede)

  • Îcâzın belâgatte zirve oluşu (Söz mucizesi)

  • Uzun açıklamanın kısa ifadeye sığması (Anlam sıkıştırması)

  • Akılla çözülen çok katmanlı yapı (Entelektüel derinlik)

  • Kalbe etki eden yoğun mânâ (Duygusal yoğunluk)

  • Çağlar üstü anlam üretme gücü (Zamansızlık)

10. İlmü’l-İtnâb ve Hüsnü’t-Ta‘lîl (Açıklayarak Genişletme ve Gerekçeyi Güzelleştirme İlmi)

  • “Biz sizi de onları da rızıklandırırız” (Çocuk öldürmeyi önleyen ahlâkî gerekçe)

  • “Çünkü göklerde ve yerde ne varsa Allah’ındır” (Mülkiyet temelli gerekçelendirme)

  • “Allah size açıklar ki sapmayasınız” (Eğitsel gerekçe)

  • “Rabbiniz böyle hükmetti ki adalet ayakta dursun” (Toplumsal denge gerekçesi)

  • “Allah size âyetleri açıklar çünkü O lütuf sahibidir” (Şefkat temelli gerekçe)

  • “Sizi orta bir ümmet kıldık” (Şahitlik sorumluluğu gerekçesi)

  • “Allah size haram kıldı ki sakınasınız” (Koruyucu ahlâk gerekçesi)

  • “Kitap indirdi ki ayrılığa düştüğünüzü açıklasın” (Anlaşmazlık giderme gerekçesi)

  • “Allah size kolaylık ister, zorluk istemez” (Kolaylaştırma ilkesi)

  • “Dinde size zorluk kılmadı” (İnsan fıtratına uygunluk)

  • Emrin arkasına hikmet konması (Akla hitap eden yapı)

  • Yasağın arkasına zarar gerekçesi eklenmesi (Koruyucu mantık)

  • Hükmün arkasına toplumsal fayda konması (Maslahat gerekçesi)

  • Bireysel faydayla ilahî rızanın birlikte zikredilmesi (Çift yönlü motivasyon)

  • Hüsn-i ta‘lîl ile kalbin ikna edilmesi (Psikolojik ikna gücü)

11. İlmü’t-Tekrâr ve’l-Mükerrerât (Tekrar Sanatı İlmi)

  • “Febi-eyyi âlâi rabbikümâ tükezzibân”ın tekrarı (Nimetleri yüzleştiren tekrar)

  • Kasemlerin art arda gelmesi (Dikkat yoğunlaştırma)

  • “Veylün lil-mutaffifîn” tekrarları (Tehdit pekiştirme)

  • “Kellâ”nın defalarca geçmesi (Keskin reddiye)

  • “Se-nüdîmuhû” benzeri tehdit tekrarları (Azap vurgusu)

  • “İnne’l-insâne lefî husr” temasının yayılması (İnsan zaafının tekrar hatırlatılması)

  • “Yevme’l-fasl” ifadesi (Hesap günü vurgusu)

  • “Sümme” ile zaman zinciri kurulması (Safha safha anlatım)

  • Kasemle başlayan sûrelere tekrar tekrar dönüş (Yemin ritmi)

  • “Fe in tevellev fe kul hasbiyallâh” tekrarları (Tevekkül pekiştirmesi)

  • Rahmet vaatlerinin tekrarlanması (Ümit diri tutma)

  • Azap tehdidinin tekrar edilmesi (Caydırıcılık)

  • Aynı kıssanın farklı sûrede tekrar anlatılması (Çok yönlü ders)

  • Aynı ahlâk ilkesinin farklı bağlamda tekrarı (Değer kökleştirme)

  • Tekrarla bilginin kalpte sabitlenmesi (Zihinsel yerleşme)

12. İlmü Hatâbi’l-Hâs bi-Sîgati’l-Âmm (Özele Genel Hitap Üslubu İlmi)

  • “Yâ eyyühe’n-Nebiyyü” (Peygamber’e hitap, ümmete hüküm)

  • “Yâ eyyühe’r-Rasûl” (Elçiye hitap, evrensel mesaj)

  • “Yâ Âdemüskun” (Hz. Âdem’e hitap, tüm insanlığa örnek)

  • “Yâ Nûhuhbit” (Nûh’a hitap, tüm mü’minlere kurtuluş modeli)

  • “Yâ Meryemüknutî” (Meryem’e hitap, bütün kadınlara iffet modeli)

  • “Yâ eyyühe’l-müddessir” (Hz. Peygamber, tüm davetçilere örnek)

  • “Yâ eyyühe’l-müzzemmil” (Gece ibadeti tüm mü’minlere işaret)

  • “Yâ İbrahim kad saddakte’r-ru’yâ” (Kurban bilinci tüm ümmete)

  • “Yâ Mûsâ” hitapları (Tebliğ sorumluluğunun genelleşmesi)

  • “Yâ eyyühe’llezîne âmenû” (İlk muhatap sahabe, hüküm kıyamete dek)

  • Bir kişiye hitap - toplumun inşası (Temsil yoluyla genelleme)

  • Özel şahsiyet üzerinden evrensel değer verilmesi (Model şahsiyet yöntemi)

  • Tek kişiden bütün ümmete ahlâkî norm çıkarılması (Örnekleme yöntemi)

  • Özel emirden genel hukuk üretilmesi (Norm koyucu yapı)

  • Birey merkezli, toplum kapsamlı hitap (Evrensel iletişim üslubu)

13. İlmü’l-Müteşâbihâti’l-Ma‘neviyye (Mânâca Benzer Görünüp Farklı Olan İfadeler İlmi)

  • Aynı lafzın farklı bağlamda farklı hüküm vermesi (Bağlama göre anlam değişimi)

  • “Sümme stevâ” ifadelerinin farklı yaratılış safhalarını anlatması (Aşama farklılığı)

  • “Fe in tevellev” ifadelerindeki sonuç çeşitliliği (Tavır-sonuç farkı)

  • “Lâ takrabû” yasaklarının farklı fiillere uygulanması (Yasak türü ayrılığı)

  • “İnne’l-müttakîn” cümlelerinin farklı cennet sahneleri çizmesi (Takvâ dereceleri)

  • “Ve’l-lezîne keferû” ifadelerinin farklı azap tabloları sunması (Cehennem katmanları)

  • “Yevme” ile başlayan sahnelerin farklı mahşer hallerini anlatması (Hesap aşamaları)

  • “Rabbü’s-semâvâti ve’l-ard”ın farklı kudret bağlamlarında geçmesi (Rubûbiyet boyutları)

  • “Mâ lehüm bihî min ilm”in farklı inkâr gruplarına hitap etmesi (Cehalet türleri)

  • “İnnâ fetahnâ”nın farklı fetihlere işaret etmesi (Maddî ve manevî zaferler)

  • Benzer ifade - farklı muhatap (Hitap kitlesi ayrılığı)

  • Benzer ifade - farklı zaman (Tarihsel bağlam farkı)

  • Benzer ifade - farklı psikolojik etki (Uyarı–müjde farkı)

  • Benzer ifade - farklı hukukî sonuç (Hüküm ayrılığı)

  • Müteşâbihlik yoluyla derin tefekkür açılması (Anlam katmanları üretimi)

14. İlmü’l-Eşbâh ve’n-Nezâir (Aynı Konunun Farklı Üslupla Anlatılması İlmi)

  • Yaratılış kıssasının farklı sûrelerde farklı yönleriyle verilmesi (Çok perspektifli anlatım)

  • Kıyamet sahnelerinin farklı surelerde farklı korku düzeyiyle sunulması (Psikolojik etki çeşitliliği)

  • Tevhidin farklı misallerle ispat edilmesi (Delil çeşitliliği)

  • Peygamber kıssalarının farklı ahlâk dersleriyle anlatılması (Rol model zenginliği)

  • Cennet nimetlerinin farklı duyulara hitap edecek biçimde betimlenmesi (Görsel-duygusal anlatım)

  • Cehennem tasvirlerinin uyarı derecesine göre değişmesi (Caydırıcılık ayarı)

  • İblis kıssasının farklı sûrede farklı zaaflar üzerinden verilmesi (Kibir-haset-isyan ayrımı)

  • Mûsâ-Firavun kıssasının farklı yönleriyle aktarılması (Zulüm-direniş-zafer boyutları)

  • Âhiret isimlerinin çokluğu (O günün çok boyutlu oluşu)

  • Namaz emrinin farklı bağlamlarda tekrar edilmesi (Süreklilik vurgusu)

  • Îman-küfür karşılaştırmalarının çok yönlü yapılması (Aklî, ahlâkî, sosyal karşıtlık)

  • Aynı meselenin bazen kıssa, bazen hüküm, bazen dua içinde verilmesi (Üslup dönüşümü)

  • Tevhidin bazen akılla, bazen kalple, bazen vicdanla temellendirilmesi (İnsanın tüm boyutlarına hitap)

  • Ahlâk ilkelerinin bazen emir, bazen öğüt, bazen örnekle sunulması (Eğitim yöntemi çeşitliliği)

  • Tek hakikatin çok anlatım formuna bürünmesi (Söz çokluğu içinde mânâ birliği)

15. İlmü’l-Va‘d ve’l-Vaîd (Mükâfat ve Ceza Dengesi İlmi)

  • Va‘d (mükâfat) âyetlerinden hemen sonra vaîd (ceza) gelmesi (Denge pedagogisi)

  • Vaîdin ardından tövbe kapısının açılması (Ümit kapısı)

  • Tek âyette hem cennet hem cehennem tasviri (Çift yönlü mesaj)

  • “Lâ havfün aleyhim” ile güven duygusu verilmesi (Korkusuz gelecek)

  • “Lâ yahzenûn” ile geçmiş üzüntüsünün silinmesi (Psikolojik arınma)

  • Müttakîler için cennet vaadinin farklı derecelerle verilmesi (Amel-karşılık uyumu)

  • Fâcirler için azabın farklı tabakalarla anlatılması (Suç-ceza dengesi)

  • En şiddetli vaîdin sonunda rahmet isminin gelmesi (İlâhî merhametin üstünlüğü)

  • Tevbeye anında kabul vaadi bağlanması (Hızlı dönüş imkânı)

  • En ağır günahlardan sonra “illâ men tâbe” istisnası (Umudun asla kesilmemesi)

  • Va‘d ile kalbin teşvik edilmesi (Pozitif motivasyon)

  • Vaîd ile nefsin frenlenmesi (Negatif caydırıcılık)

  • Mükâfatın tasvir edilerek sevilir hâle getirilmesi (İstek artırma)

  • Cezanın tasvir edilerek nefret oluşturulması (Günahtan soğutma)

  • Va‘d–vaîd dengesiyle ahlâk inşası (Eğitimde denge ilkesi)

16. İlmü’t-Tazmîn ve’l-İktibâs (Bir Âyet İçinde Başka Âyetlerin Mânâsının Gizlenmesi İlmi)

  • “İnnâ a‘taynâke’l-kevser” içinde Fâtiha’nın öz cevabı (Nimet-kulluk ilişkisi)

  • “Ve men yetevekkel alâllâhi fe hüve hasbüh” içinde İhlâs tevhidi (Mutlak güven)

  • “Lâ havfün aleyhim” içinde birçok müjde âyetinin özeti (Toplu güven vaadi)

  • “İyyâke na‘büdü” içinde bütün ibadet anlamlarının toplanması (Kulluğun özü)

  • “İnne’llâhe lâ yagfiru en yüşrake bihî” içinde tüm tevhid akîdesi (Şirk affının kapalı oluşu)

  • “Kul hüve’llâhu ehad” mânâsının birçok âyete gizlenmiş olması (Tevhidin yayılımı)

  • “Ve mâ kaderûllâhe hakka kadrihî” içinde tüm esmâ dengesinin gizli oluşu (Allah’ı hakkıyla tanıma)

  • “Hasbiyallâhu lâ ilâhe illâ hüve” içinde tevekkül ve tevhidin birleşmesi (Güven-birlik öğretisi)

  • “İnne’l-insâne lefî husr” içinde bütün ahlâkî imtihanın özü (İnsanlık dramının özeti)

  • “Ve’l-asr” içinde zaman, insan, amel ve kurtuluşun bir araya gelmesi (Hayatın özeti)

  • Bir âyetin başka bir âyetin mânâ alanını taşıması (İç içe anlamlar)

  • Zâhirde kısa, bâtında çok katmanlı yapı (Derin anlam mimarisi)

  • Okuyucunun zihninde zincirleme çağrışım üretmesi (Anlam tetikleme)

  • Tazmîn ile Kur’ân’ın kendi kendini tefsir etmesi (İç tefsir sistemi)

  • İktibasla Kur’ân bütünlüğünün sürekli diri tutulması (Metinler arası bağ)

17. İlmü’l-Mübhemât (İsmi Açıkça Verilmeyen Kişi, Yer ve Zamanlar İlmi)

  • “Bir adam geldi” ifadesi (Şahsın değil mesajın öne çıkarılması)

  • “Bir kişi” ifadesiyle kimliğin gizlenmesi (Kişiselleştirmeden ders verme)

  • “Bir kul” ifadesinin geçmesi (Kulluğun merkeze alınması)

  • “Bir şehir” denilmesi (Mekânın değil ibretin esas olması)

  • “Bir belde” ifadesi (Coğrafyayı kutsallaştırmama)

  • “Bir topluluk” denilmesi (Tipolojiyi öne çıkarma)

  • “Üç yüz dokuz yıl” ifadesinde kişilerin gizli kalması (Zamanın şahıstan önde olması)

  • “Bir genç” ifadesi (İman karakterinin merkeze alınması)

  • “Bir kavim” ifadesi (Toplumsal kimlik vurgusu)

  • “Bir hükümdar” denilmesi (Makamın değil sınavın öne çıkması)

  • İsmin gizlenmesiyle evrenselleştirme yapılması (Her çağa hitap)

  • Kişi yerine sıfatın öne çıkarılması (Ahlâk merkezli anlatım)

  • Tarihin değil ahlâkın öğretilmesi (Didaktik öncelik)

  • Mekânın değil mesajın kutsanması (Tevhidî bakış)

  • Mübhemiyetle merak ve tefekkürün artırılması (Zihinsel katılım)

18. İlmü’l-Îhâm (Çift Anlamlılık - Bilinçli Anlam Belirsizliği İlmi)

  • “Nûr” kelimesi (Hem ilahî aydınlık hem iman hem Kur’ân)

  • “Kevser” kelimesi (Hem nehir hem sonsuz hayır hem ümmet)

  • “Asr” kelimesi (Hem zaman hem çağ hem ikindi)

  • “Hacc” kelimesi (Hem ibadet hem yöneliş hem ziyaret)

  • “Mîzân” kelimesi (Hem terazi hem adalet hem ölçü sistemi)

  • “Rûh” kelimesi (Hem vahiy hem Cebrâil hem hayat sırrı)

  • “Fürc” kelimesi (Hem mahremiyet hem günahla aralık)

  • “Sırât” kelimesi (Hem yol hem mahşer köprüsü)

  • “Kalem” kelimesi (Hem yazı aracı hem kader sembolü)

  • “Levha” kelimesi (Hem maddî levha hem kader levhası)

  • İhâm ile zihne çok katmanlı düşünce açılması (Çoklu anlam üretimi)

  • Kelimenin aynı anda birkaç hakikate işaret etmesi (Anlam çoğulluğu)

  • Dar zihin için tek, derin zihin için çok mânâ (Algıya göre açılım)

  • Her çağın kelimeden yeni bir pay alabilmesi (Zamansız hitap)

  • Îhâm ile Kur’ân dilinin tükenmezliği (Anlam sürekliliği)

19. İlmü’l-Kinâye ve’t-Ta‘rîz (Dolaylı Anlatım ve İma İlmi)

  • “Onların kalpleri vardır ama anlamazlar” (Kalp - anlayış ayrımı)

  • “Gözleri vardır ama görmezler” (Görme - farkındalık ayrımı)

  • “Elleri vardır ama tutmazlar” (Eylem - yetenek ayrımı)

  • “Belki düşünürsünüz” (Düşünce - fiil ayrımı)

  • “Belki dönerler” (Niyet - gerçekleşme ayrımı)

  • “Onlar sağırdır, dilsizdir, kördür” (Algı - davranış ayrımı)

  • “Yeryüzünde dolaşmazlar mı?” (Sorgulama - eylem ayrımı)

  • “Akıl etmez misiniz?” (Akıl - sonuç ayrımı)

  • “Düşünmüyor musunuz?” (Fikir - uygulama ayrımı)

  • “Öğüt almaz mısınız?” (Dinleme - hayata geçirme ayrımı)

  • Kinaye ile öğüt verme (İma yoluyla yönlendirme)

  • Ta‘rîz ile yanlış davranışın çarpıtılması (Eleştiri yöntemi)

  • Dolaylı uyarı ile ceza ve mükâfat hatırlatması (Söz sanatı)

  • Kinaye ile edebî derinlik kazandırma (Sanatsal üslup)

  • Ta‘rîz ile farklı okuma ve yorum zenginliği (Anlam katmanları)

20. İlmü’l-Mebâdi‘ ve’l-Makâtî‘ (Âyet Başları ve Bitişleri İlmi)

  • Sûre başlarında “Elif-Lâm-Mîm” ile dikkat çekme (Harfi işaret)

  • Âyet başlarında ani “Kâlû” ile diyalog başlatma (Söz giriş efekt)

  • “İzâ” ile kıyamet sahnelerini açma (Zaman vurgusu)

  • “Yevme” ile mahşer başlangıcı belirtme (Zaman-yer belirleyici)

  • “Ve izâ” ile geçmişe dönüş anlatımı (Zaman akışı)

  • Âyet sonlarında “innallâhe alîmun hakîm” ile bitiş (Bilgi-hikmet mühürü)

  • “Azîzun hakîm” tekrarları ile kudret vurgusu (Güç-bilgelik)

  • “Semi‘un alîm” ile işitme ve bilme vurgusu (Algı-bilgi bağlantısı)

  • “Gafûrun rahîm” ile rahmetin hatırlatılması (Merhamet mühürü)

  • “Lâ ilâhe illâ hüve” ile tevhid mühürü (Birlik vurgusu)

  • Baş ve bitişlerle âyetlerin bağlanması (Metin bütünlüğü)

  • Başlangıç işaretleri ile okuyucunun ilgisini çekme (Algı yönetimi)

  • Bitiş ifadeleri ile mesaj pekiştirme (Hatırlatma)

  • Baş ve bitiş ile tekrarlayan temaları güçlendirme (Vurgu)

  • Âyet başları ve sonları ile ritim oluşturma (Edebi uyum)

21. İlmü’t-Telâzüm (Bir Şeyin Zikriyle Diğerinin Otomatik Anlaşılması İlmi)

  • Namaz zikredilince zekât anlaşılır (Bağlantı - ibadet bütünlüğü)

  • Îman zikredilince amel-i sâlih anlaşılır (İnanç - davranış ilişkisi)

  • Tevhid zikredilince şirkten sakınma anlaşılır (Kavram - etik uyumu)

  • Allah zikredilince Rasûl’e itaat anlaşılır (İsim - uygulama ilişkisi)

  • Kitap zikredilince sünnet anlaşılır (Vahiy - rehber bağlantısı)

  • Cennet zikredilince takvâ anlaşılır (Ödül - davranış ilişkisi)

  • Cehennem zikredilince fısk anlaşılır (Ceza - davranış ilişkisi)

  • Sabır zikredilince namaz anlaşılır (Sübjektif - ibadet bağlantısı)

  • İnfak zikredilince riyâdan sakınma anlaşılır (Amel - niyet ilişkisi)

  • İlim zikredilince amel anlaşılır (Bilgi - pratik ilişkisi)

  • Bir kavramın diğerini tetiklemesi (Zincirleme düşünce)

  • Metinsel iç bütünlük sağlama (Anlam koordinasyonu)

  • Kavramsal ilişkilerle eğitim etkisi artırma (Pedagojik fonksiyon)

  • İfade üzerinden kavramsal çağrışım oluşturma (Zihinsel açılım)

  • Telâzüm ile Kur’ân’ın bütün mesajının birleşik okunması (Toplam anlam)

22. İlmü’l-Husûs ve’l-Umûm fî Sıfâti’l-Hitâb (Hitaplardaki Özel-Genel Geçiş İlmi)

  • “Yâ eyyühe’llezîne âmenû” (89 defa) → Müminlere özel hitap (İnananlar)

  • “Yâ eyyühe’n-Nâs” (20 defa) → İnsanlığa genel hitap (Tüm insanlar)

  • “Yâ benî Âdeme” (7 defa) → İnsan nesline genel örnek (Tüm soy)

  • “Yâ ehle’l-kitâb” (15 defa) → Kitap sahiplerine özel ve genel uyarı (Müslüman ve Yahudi/Hristiyan)

  • “Yâ eyyühe’llezîne ûtü’l-kitâb” → Kitap sahipleri için hem özel hem genel bağlam

  • “Yâ eyyühe’l-mücrimûn” → Günah işleyenlere özel uyarı (Suçlular)

  • “Yâ eyyühe’l-ins” → Tüm insanlığa genel çağrı (Bütün insanlık)

  • “Yâ ibâdiye’llezîne âmenû” → İnanan kullara özel hitap (İman sahipleri)

  • “Yâ ibâdi’llezîne esrafû” → İsraf eden kullara uyarı (Tövbe için örnek)

  • “Yâ hasretâ ale’l-ibâd” → İnsanların pişmanlık ve hayretine hitap (Kıyamet sahnesi)

  • Hitapların özelden genele geçişi → Bireyden ümmete veya tüm insanlığa yönelim

  • Hitaplarda hem eğitim hem uyarı amacı → Öğretici ve rehberlik işlevi

  • Hitaplar üzerinden ahlâkî ve toplumsal mesajların verilmesi → Pratik ders çıkarma

  • Tekrarlayan hitaplarla algının güçlendirilmesi → Zihinsel pekiştirme

  • Hitap biçimleriyle Kur’ân dilinin ritim ve melodisinin oluşturulması → Edebi ve estetik değer

Müellif: M. Murad Öztekin